Shivkal water management

On the summit of Sahyadri there are many fort forts. Some of them are Shilahar, Yadava, and some are Shiva's Gad-Quote. Chhatrapati Shivaji Maharaj's Swarajya had been in the stronghold of these forts, so his special love for the fort. The first priority is to drink water on these forts on the hill. Writing about the fortification of the festivities in the archaeological order is written. In it, he says, 'Before constructing a fort on the fort, build a fort and there is no water, and if it is necessary to build the place, then before breaking the rocks, pond, tank should be strengthened to provide the entire castle water till rainy season. The castle is a fountain. As soon as the water is full enough, do not hesitate, do the industry, that due to the fact that the water flows through the sound of the jungle and the cost of water is special, the crisis will occur. For this purpose, set up two tank water ponds in place of jhariya water. Do not let water cost them, save the fenugreek water. ' For maintaining the water and the water, he said that the blacksmith, carpenter, stone caravans should be kept at one or two or so by looking at the fort. It does not have to be done for small and marginal fortresses. For this, let's keep their work ready for them. He was planning to provide water for the cistern on the fort throughout the year.

Chhatrapati Shivaji Maharaj's Swarajjaya Water Management in Raigad is particularly worth studying. After looking at the Raigad caves and the pillars dug in the stove of the hill, it is noticed that Raigad is a ancient fortress with a history of at least one and a half thousand years. Several kingdoms have been placed on the Raigad from Shilahar kings to Shivaji Maharaj. After the capture of Chandravara Moris of Jawli, Raigad entered Swaraj. Shivaji Maharaj came to Raigad. When he saw a straight edge, a half a mile long and a one-and-a-half-feet wide, and a 1-mile wide flat crest, came to his mind and said that the place for the place should be given to Takhtas and the capital of the Swarajya capital was started.

There is abundant water supply in the capital, Raigad. There are eight pools on the Raigad, surrounded by Gangasagar Lake, Koliam Lake, Kushavtar Lake, Elephant Lake, Kala Lake and the three lakes that have been destroyed. The Gangasagar Lake is the largest of which it is built in front of the Rajwadi. Almost three hundred buildings of Mahadarwaza, the fort, the Buruj, Rajwada, Jagdishwar Temple and the servants were built on the Raigad. The stones used for it are extracted from the Ganges and other ponds. During the coronation, the water of the perfume is laid at the Gangesagar lake. There are twenty-five water tankers on the fort, in the stomach and stomach, from the palace to the bhawani end and from the Tiger Door to the Tumkak till they are dug at various places. A huge reservoir of over ten thousand rupees on the Raigad was buried on the Raigad. Shivrajyabhishakhi came to Raigad with one lakh personnel. These documents and the British, The Portuguese has written it down. The water bodies of all the people in this ceremony were frozen by the waterfalls of the fort. On the way to Raigad, we have seen evidence of how much water supply was available to all the people. Shivaji Maharaj constructed the ray machine at Rayagada first behind the temple near Kushavtar Lake. Forty years ago, the rainy season was used to build agriculture and dams two hundred and four hundred years ago. This rain-resistant monsoon made in Rayagad's stone needs to be modernized. According to Shivaji Maharaj's architect, the existing ponds on the fort have been constructed with the estimation of how much rain falls on the average annual rainfall, due to the rainfall, the pond for which to be used for ribbad cessation, the length and breadth of the room should be kept for it.

If the rain falls at the right time and at the right, then the grain gets rich and the grass is good nutrition. Farming was an important business in India, because the state's funding was largely based on agricultural income, in order to plan for the cultivation of agriculture, it was set in a beautifully rainy season in Rayagada. This is the rainstorm, tourists visiting Raigad, historians and historians did not know. Raigad researcher and researcher Mr. Gopal Chandorkar (Arkitecht) first got it hidden. In his book 'Vaibhav Raigad', he has unmasked this scale with measurement and methodology map. The side photograph is the stagnant rain. Kushavarta lake is a Shiva temple. It is a thickly rugged area in the northern part of the north. There are eight lakes on Raigad. Among them, water of Gangasagar and Koli dam is currently used on Raigad. In view of the number of tourists coming to Raigad on thousands of days, this number is increasing day by day, seeing that, three and a half years ago Chhatrapati Shivaji Maharaj planned to water the foresight.

Shivaji Maharaj has built Pachadla Wada for Jijau. It is surrounded by walls. Inside is a 200 'x 400' feet length-width castle. There are iron bars to build horses. There are two wells in the castle. Specially, there is a stone stepping down for a single downstairs and a masonry construction. It's rocky. It is called 'Gakta Vihara'. Maharaj made Jijau very special to sit for him. The Maradhamoli Vihir is still alive with the life and spirit of a Maratha king.

Shivaji Maharaj said in the mandate that if there is plenty of water on the fort, there should be plenty of water for the fort and not to rely on it, keep one more pond more reserved and keep it reserved. Having realized that the time has come for work to be done, and the need to plan for drinking water nowadays, it has been noticed by the recent changing environment.


शिवकाळातील जल व्यवस्थापन

सह्याद्रीच्या शिखर माथ्यावर अनेक गड-किल्ले आहेत. त्यातील काही शिलाहार, यादवकालीन तर काही शिवकालीन गड-कोट आहेत. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य या गड-किल्ल्यांच्याच आश्रयाने उभे राहिले होते, त्यामुळे गडावर त्यांचे विशेष प्रेम. डोंगरमाथ्यावरील या किल्ल्यांवर प्रथम प्राधान्य पिण्याच्या पाण्याला असे. आज्ञापत्रातील दुर्गप्रकरणामधील गडाची राखण या विषयासंबंधी लिहिले आहे. त्यात ते म्हणतात, 'तसेच गडावर आधी उदक पाहून किल्ला बांधावा, पाणी नाही आणि ते स्थळ तो आवश्यक बांधणे प्राप्त झाले तरी आधी खडक फोडून तळी, टाकी पर्जन्यकाळापर्यंत संपूर्ण गडास पाणी पुरेल अशी मजबूत बांधावी. गडावरी झराही आहे. जसे तसे पाणीही पुरते म्हणून तितक्यावरीच निश्चिंती न मानावी, उद्योग करावा, की निमित्त की झुंजामध्ये भांडियाचे आवाजाखाली झरे स्वल्प होतात आणि पाणियाचा खर्च विशेष लागतो, तेव्हा संकट पडते. याकरिता तसे जागी जखिरियाचे पाणी म्हणून दोनचार टाकी तळी बांधावी. त्यातील पाणी खर्च होऊ न द्यावे, गडाचे पाणी बहुत जतन राखावे.' गड व पाण्याच्या देखभालीसाठी त्यांनी म्हटले की लोहार, सुतार, पाथरवट यांना गड पाहून एक एक दोन दोन असाम्या करून ठेवाव्या. लहान-सहान गडांवर यांचे नित्यकाम पडते असे नाही. याकरिता त्यांचे कामाची हत्यारे त्यांजवळी तयार असो द्यावी. गडावरील शिबंदीला वर्षभर पाणी कसे पुरेल याचे नियोजन त्यांनी दूरदृष्टीने करून ठेवले होते.

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची राजधानी रायगड येथील जल व्यवस्थापन तर खास अभ्यासण्याजोगी आहे. रायगडावरील लेणी व डोंगराच्या पोटात खोदलेली खांब टाकी पाहिल्यावर लक्षात येते की रायगड हा प्राचीन गड असून त्याला किमान दीड हजार वर्षांचा इतिहास लाभला आहे. शिलाहार राजांपासून शिवाजी महाराजांपर्यंत अनेक राजवटी रायगडावर नांदल्या आहेत. जावळीच्या चंद्रराव मोऱ्यांचा पाडाव केल्यावर रायगड स्वराज्यात दाखल झाला. शिवाजी महाराज जातीने रायगडावर आले. सरळसोट भिंतीसारखे चहूबाजूने तुटलेले उभे कडे, दीड गाव उंच आणि वर चौरंगासारखा दीड मैल लांब आणि १ मैल रुंद सपाट माथा पाहिल्यावर 'तख्तास हाच जागा करावा' असे त्यांच्या मनात आले आणि स्वराज्याची राजधानी रायगड सजू लागला.

राजधानी रायगडावर मुबलक पाणीसाठा आहे. गंगासागर तलाव, कोळीम तलाव, कुशावर्त तलाव, हत्ती तलाव, काळा तलाव आणि निकामी झालेले तीन तलाव धरून एकूण आठ तलाव रायगडावर आहेत. त्यातील गंगासागर तलाव हा सर्वात मोठा असून राजवाड्यासमोरच तो बांधण्यात आला आहे. महादरवाजा, तटबंदी, बुरूज, राजवाडा, जगदीश्वर मंदिर आणि सेवकांची जवळजवळ तीनशे इमारती रायगडावर बांधण्यात आल्या. त्यासाठी लागणारा दगड गंगासागर व इतर तलावांतील दगड खाणीतून काढलेला आहे. राज्यभिषेकावेळी सप्तनद्यांचे पाणी गंगासागर तलावात टाकले आहे. या तलावांखेरीज पाऊणशे पाण्याची टाकी आहेत ती गडमाथ्यावर, गुंफेत व कड्याच्या पोटात राजवाड्यापासून भवानी टोकापर्यंत आणि वाघ दरवाज्यापासून टकमक टोकापर्यंत निरनिराळ्या ठिकाणी त्या खोदलेल्या आहेत. रायगडावरील दहा हजाराच्या शिबंदीला पुरून उरेल एवढा प्रचंड पाण्याचा साठा रायगडावर होता. शिवराज्यभिषेकाला रायगडावर एक लाख असामी आले होते. हे तत्कालीन कागदपत्रे व इंग्रज, पोर्तुगीज यांनी लिहून ठेवले आहे. या समारंभातील सर्व लोकांची पिण्याच्या पाण्याची तहान गडावरील या पाणवठ्यांनी भागवली होती. रायगडावर सर्वांना मुबलक पाणी पुरेल एवढ्या पाण्याचे नियोजन कसे करण्यात आले, त्याचा पुरावा रायगडावरच पाहायला मिळतो. शिवाजी महाराजांनी रायगडावर सर्वप्रथम दगडात बनवलेले पर्जन्यमापक यंत्र कुशावर्त तलावाजवळ मंदिराच्या मागे बांधून घेतले. कौटिल्याने दोनहजार चारशे वर्षांपूर्वी पर्जन्यमापकाचा उपयोग शेती आणि धरणे बांधण्यासाठी केला होता. रायगडावरील दगडात बनवलेले हे पर्जन्यमापक त्याची सुधारित आवृत्ती म्हणजे आधुनिकच म्हटले पाहिजे. वर्षाला सरासरी किती पाऊस पडतो हे पर्जन्यमापकामुळे समजत असल्यामुळे रायगडावरील शिबंदीसाठी किती तळी खोदावी लागतील, त्यासाठी त्यांची लांबी-रुंदी व खोली किती ठेवायची म्हणजे त्यात साठलेले पाणी पुढील पर्जन्यकाळापर्यंत पुरेल याचा शिवाजी महाराजांच्या स्थापत्यविशारदाने अंदाज घेऊन गडावरील विद्यमान तलाव बांधण्यात आले आहेत.

पाऊस योग्य वेळी व योग्य तेवढाच पडला तर धान्य भरपूर पिकते आणि गवत चाऱ्याचेही चांगले पोषण होते. शेती हा भारतातील महत्त्वाचा व्यवसाय, त्यासाठी राज्याचा कोष हा मुख्यत्वे शेती उत्पन्नावर आधारित असल्यामुळे शेतीच्या पीकपाण्याचे नियोजन करण्यासाठी त्या काळात हे अतिशय सुंदर असे दगडी पर्जन्यमापक रायगडावर बसविण्यात आले. हे पर्जन्यमापक आहे हे रायगड पाहण्यासाठी आलेले पर्यटक, इतिहासाचे अभ्यासक दुर्गप्रेमी मंडळींना माहीत नव्हते. रायगड अभ्यासक व संशोधक श्री. गोपाळ चांदोरकर (अर्किटेक्ट) यांच्या प्रथम ते दृष्टीस पडले. त्यांनी आपल्या 'वैभव रायगडचे' या पुस्तकात या पर्जन्यमापकाचे मोजमाप व कार्यप्रणाली नकाशासह उलगडून दाखविले आहे. बाजूचे छायाचित्र त्या दगडी पर्जन्यमापकाचे आहे. कुशावर्त तलावाच्या काठी एक शिवमंदिर आहे. त्याच्या उत्तरेकडील एका खोलगट भागात हे दगडी पर्जन्यमापक आहे. रायगडावर आठ तलाव होते. त्यापैकी गंगासागर आणि कोळीम तलावाचेच पाणी सध्या रायगडावर वापरण्यात येते. रायगडावर रोज येणाऱ्या-जाणाऱ्या पर्यटकांची संख्या हजारोंच्यावर आहे आणि ही संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे, हे पाहता साडेतीनशे वर्षांपूर्वी छत्रपती शिवाजी महाराजांनी पाण्याचे नियोजन किती दूरदृष्टीने केले होते याची कल्पना येते.

शिवाजी महाराजांनी जिजाऊसाठी पाचाडला वाडा बांधला आहे. सभोवताली तटबंदी आहे. आत २००' x ४००' फूट लांबी-रुंदीचे वाड्याचे जोते आहे. घोडे बांधण्यासाठी त्यात लोखंडी गोल कडी आहेत. वाड्यात दोन विहिरी आहेत. विशेष म्हणजे एकीला खाली उतरण्यासाठी दगडी पायऱ्या असून वर दगडी बांधकाम आहे. त्यावर दगडीबैठक आहे. हिला 'तक्क्याची विहीर' म्हणतात. महाराजांनी जिजाऊंना बसण्यासाठी ती खास बनवून घेतली. एका मराठमोळ्या राजाची जीवन आणि जिव्हाळा जपणारी साधीसुधी मराठमोळी विहीर अद्यापही जीवनरस उराशी घेऊन उभी आहे.

शिवाजी महाराजांनी आज्ञापत्रात म्हटले आहे की गडावर झऱ्याचे पाणी भरपूर आहे म्हणून त्यावर विसंबून न राहता एकदोन तळी अधिक बांधून राखीव ठेवावी. प्रसंगी ती कामास येतील हे लक्षात घेऊन व निसर्गचक्राचा रोख पाहून यापुढे पिण्याच्या पाण्याचे नियोजन करणे किती गरजेचे आहे, हे अलीकडचे बदलते वातावरण पाहून आपल्या लक्षात आले असेल.