Archaeological department and people's participation

Archaeological department and people's participation


Historical research says that there is a link between archaeologists and the Directorate of Museums, Government of Maharashtra, Mumbai. After posting Ratnagiri of my friend Bhalchandra Kulkarni, an Assistant Assistant in the Archaeological department, Mumbai, at the press conference there, he will be brought to Veeragal Ratnagiri in Ekasar, Mumbai. This monolithic monument is a memorial of the cold war between Shri Sholashtak-Thane Shilahar king Someshwar and Mahadev Yadavvaraja of Devagiri. Thanaji's historians believe that this monument should be right there. As a question of Thane's identity, the Konkan History Council wrote a protest and sent a copy of it to the Cultural Account, Thane Collector, Commissioner and People's Representatives. The Chief Minister's letter came in the following week. He told that he ordered an inquiry. Today are the savage places in Eksar, Borivali. Bhalchandra Kulkarni expressed heartburn, but did not keep bitterness in mind. As long as the gap between the Archeology Department and the People's Compensation does not diminish, it is difficult to conserve the preservation of historic structures scattered everywhere.



In 1997, we went to see the ancient temple of Lonad in Bhiwandi taluka. On the hills of Lonad, caves in the fifth-sixth century Konkan Maurya era. The Temple of Lonad is also known as Lonaditya, because it is a rhetoric designed by the temple. But in this temple there are no sculptures showing any signs of sun temple or similar. Shivalinga is situated in the deep gorge in the inner space of the temple. If you leave the roof on the sanctum sanctorum, the temple is very big. The sculpted stones of the temple are all scattered everywhere. There are Ganesha, Lakshmi, Lajjagauri, Manoj Shilpas and some of the broken images. Etc. S 99 7 (Shake 919) Aashad Vardya 4, Shilahar king of Shree Shastri, has found a temple composed of Anpanayya, son of Mangalya, the son of Mangalya, the head of the indecipherable king, who has given the village a 'bhadana village' as 'Dakshina Dan' for the worship of this temple near Bhiwandi. This means that the Lord Shiva temple of Lonad was built fifty-fifty years before the well-known Ambernath temple. In addition, the inscription of the second episode of Sankavat 1106 (E. 1184) has been found and placed in the Prince of Wales Museum of Mumbai. There was a notice board on the right side of Shiv Mandir. 'Vaastu Vaastu - This ancient Vaastu has been declared as the national importance of the 24th old Vaastu and Archaeological sites and Remnants of Legends under 1958. The person who destroys, displaced, migrated and changed the nature of the building, threatened or misused, or threatened the person, imprisoned for three months or Rs. 5000 / - Penalty or both will be punished. ' (Now there has been a change of one lakh rupees and 2 years of punishment from 2010). The building has been constructed in the place where the notice was removed some years ago. The temples of the houses have been used by the temples of the villages and the stone blocks used in the houses of the villagers have been used. The people of the archaeological department may not have fluttered after the board.



Today the technology has gone a long way. Architectural architectural powers, architectural architectural powers, and architectural architecture. But due to the rampant politics, good work blows. Archeology Department, people's involvement and the government have taken a lot of historical buildings, can save items, save conservation, and the incident has just happened in Thane. Chaudharyapada village is one km from Lonad village. There was a inscription on Babu Vaade's farm for many years. It is important to know that Sankeshwat 1161 Vikas Samvatsar, Magha Krishna Chaturdi with Shivratri, 24 January 1240, Srikasheeddev II (son of Apurkaraj), Someshwar temple (Rameshwar) and Lonaditya Temple in Lavan Talat are important information. The stone is one foot thick, 1 ft 5 inches wide and 6 ft tall, in the upper center of the inscription, in the middle of the middle, Mangalaksh in the middle and on both sides is pictured with Chandra-Sun and there are 22 lines in Devnagiri Sanskrit and the lowest down is carved sculpture (Garandh Shabvani). The upper line of this inscription is the lineage of Shilahar kings. Later Brahmapuri (Chaudharpada) has donated the Brahmin family who worshiped Someshwar, Somnayak, Govindnayak and Navnayak, who have worshiped Someshwat under Bopagram. Later, Kesadeva's minister Mahamati Jhandprabrabhu, Rajdev Pandit and treasurer Anant Prabhu have compiled the names. In this regard, in the Bombay Gazetteer section 1, Pandit Inderji published the article. This inscription was king. For those who violate this order or rules, the Gardav Shapavani (woman and donkey carriage crafts) has been threatened. They were afraid that local villagers did not know the exact meaning of this stone, if there was a scarcity, then there would be trouble on the village. Translation of the inscriptions lying in the fields of Babu Vaade, and the founder president of the Konkan History Council Dr. Dawood Dalvi had published his book 'This happened Thane'. Dr. Must be moved to a safe place in the fields of wool, wind, rain, in the seven to eight hundred years, with the historical importance of revenue. The villagers opposed Dalvi's suggestion that he would be angry with the village. Awakening of Villages

पुरातत्त्व विभाग आणि लोकसहभाग


इतिहास संशोधन म्हटले की पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालयाचे संचालनालय, महाराष्ट्र शासन, मुंबई यांच्याशी संबंध येतोच. पुरातत्त्व विभाग, मुंबई येथे तंत्रसहाय्यक पदावर असलेले माझे मित्र भालचंद्र कुलकर्णी यांची रत्नागिरीला पोस्टिंग झाल्यावर तिथल्या पत्रकार परिषदेत मुंबईतील एकसार येथील वीरगळ रत्नागिरीला आणण्याचे घोषित केले. एकसारचे हे वीरगळ श्रीस्थानक-ठाण्याचा शिलाहार राजा सोमेश्वर व देवगिरीचा महादेव यादवराजा यांच्यात झालेल्या घनघोर युद्धाचे स्मारक आहे. शिलाहारांचा हा एकमेव स्मृतीस्तंभ तेथेच असणे योग्य आहे, असे ठाण्याच्या इतिहासाच्या अभ्यासकांना वाटत होते. ठाण्याच्या अस्मितेचा हा प्रश्न असल्याने कोकण इतिहास परिषदेमार्फत निषेध नोंदवून मुख्यमंत्र्यांना पत्र लिहिले व त्याची एक एक प्रत, सांस्कृतिक खाते, ठाणे जिल्हाधिकारी, आयुक्त व लोकप्रतिनिधींना पाठविली. त्याच्या पुढच्याच आठवड्यात मुख्यमंत्र्यांचे पत्र आले. त्यात त्यांनी चौकशीचे आदेश दिल्याचे सांगितले. आज वीरगळ आहेत त्याच जागी म्हणजे एकसार, बोरीवली येथे आहेत. भालचंद्र कुलकर्णी यांनी नाराजी व्यक्त केली, पण मनात कटुता ठेवली नाही. पुरातत्त्व विभाग आणि लोकसहभाग यांच्यातील दरी जोपर्यंत कमी होत नाही, तोपर्यंत ठिकठिकाणी विखुरलेल्या ऐतिहासिक वास्तूंचे जतन संवर्धन होणे कठीण आहे.

सन १९९७मध्ये भिवंडी तालुक्यातील लोणाड येथील प्राचीन मंदिर पाहायला गेलो. लोणाड येथील टेकडीवर पाचव्या-सहाव्या शतकातील कोकण मौर्याच्या काळातील लेणी आहेत. लोणाड येथील मंदिराला लोणादित्य असेही म्हटले जाते, ती या मंदिराची रचना रथाकार असल्यामुळे. पण या मंदिरात सूर्यमूर्ती वा तत्सम कोणतेही लक्षण दर्शविणारी शिल्पे नाहीत. मंदिराच्या अंतराळ भागातील खोल गाभाऱ्यात शिवलिंग आहे. गर्भगृहावरील छत सोडल्यास मंदिराची फार वाताहत झाली आहे. मंदिराचे शिल्पांकित दगड सगळीकडे विखुरले आहेत. यात गणेश, लक्ष्मी, लज्जागौरी, मैथुन शिल्पे आणि काही भंग झालेल्या मूर्ती आहेत. इ. स. ९९७ (शके ९१९) आषाढ वद्य ४, श्रीस्थानक येथील शिलाहार राजा अपरादित्य याने भिवंडीजवळील या मंदिराला देवाच्या पूजेसाठी 'दक्षिणायन दान' म्हणून भादाणे गाव इनाम दिले, अशा आशयाचा अपरादित्य राजाचा प्रधान मंगलय्या याचा पुत्र अन्नपय्या याने कोरलेला ताम्रपट सापडला आहे. याचा अर्थ लोणाडचे शिवमंदिर सुप्रसिद्ध अंबरनाथ देवालयाच्या पाऊणशे वर्षे आधी बांधण्यात आले आहे. शिवाय शक संवत ११०६ (इ. स. ११८४)चा द्वितीय अपरादित्याचा शिलालेखही सापडला असून तो मुंबईच्या प्रिन्स ऑफ वेल्स म्युझियममध्ये ठेवण्यात आला आहे. शिवमंदिराच्या उजव्या बाजूला सूचनाफलक लावला होता. 'सुरक्षित वास्तू - ही प्राचीन वास्तू १९५८च्या २४व्या प्राचीन वास्तू आणि पुरातत्त्वीय स्थळे व अवशेष कायद्यान्वये राष्ट्रीय महत्त्वाचे म्हणून जाहीर करण्यात आले आहे. जी व्यक्ती या वास्तूचा नाश, स्थलांतर आणि स्वरूप बदल, खराबी वा दुरुपयोग करेल वा हिला धोक्यात आणेल ती व्यक्ती तीन महिन्यांपर्यंत कारावास किंवा ५०००/- रु. दंड अथवा दोन्हीही शिक्षेस पात्र राहील.' (आता २०१० पासून एक लाख रुपये व २ वर्षे शिक्षा असा बदल करण्यात आला आहे). आता इथला सूचनाफलक काही वर्षांपूर्वी काढून त्या जागेवर इमारत बांधण्यात आली आहे. इथल्या मंदिरावशेषांना पाय फुटले असून गावातीलच घरांच्या जोत्यांना मंदिराचे दगड वापरण्यात आले आहेत. बोर्ड लावल्यानंतर पुरातत्त्व खात्याची माणसे इकडे फिरकली नसावीत.

आज तंत्रज्ञान खूप पुढे गेले आहे. ऐतिहासिक वास्तू, मंदिरे जशीच्या तशी उभी करण्याची क्षमता स्थापत्य विशारद यांच्याकडे आहे. पण राजकारणातील गैरकारभारामुळे चांगल्या कामाचा फज्जा उडतो आहे. पुरातत्त्व विभाग, लोकांचा सहभाग आणि सरकार यांनी मनावर घेतले तर बऱ्याचशा ऐतिहासिक वास्तू, वस्तू वाचविता येतात, जतन संवर्धन करता येते, असा प्रसंग नुकताच ठाण्यात घडला आहे. लोणाड गावापासून एक किमी अंतरावर चौधरपाडा गाव आहे. येथील बाबू वाकडे यांच्या शेतात कित्येक वर्षांपासून एक शिलालेख पडला होता. त्यावर शक संवत ११६१ विकारी संवत्सर, माघ कृष्ण चतुर्दशी शिवरात्री म्हणजे इंग्रजी तारीख २४ जानेवारी १२४० श्रीकेशीदेव दुसरा (अपरार्कराज याचा पुत्र) याचे सोमेश्वर (रामेश्वर) मंदिर व लवणे तटातील लोणादित्य मंदिरासंबंधी महत्त्वपूर्ण माहिती आहे. ही शिला १ फूट जाड, १ फूट ५ इंच रुंद व ६ फूट उंच असून शिलालेखात वरच्या बाजूला मध्यभागी मंगलकलश व त्याच्या दोन बाजूस चंद्र-सूर्य असे चित्र कोरले असून त्याखाली देवनागिरी संस्कृतमध्ये २२ ओळी आहेत व सर्वांत खाली मैथुन शिल्प (गर्दभ शापवाणी) कोरले आहे. या शिलालेखातील वरच्या काही ओळी शिलाहार राजांची वंशावळ आहे. त्यानंतर ब्रह्मपुरी (चौधरपाडा) येथील बोपग्राम अंतर्गत मांजसपल्ली हे गाव सोमेश्वराची पूजा-अर्चा करणारे ब्राह्मण कुटुंब सोमनायक, सूर्यनायक, गोविंदनायक आणि नवनायक यांना दान दिले अशी नोंद असून त्यापुढे केशीदेवाचे मंत्री महामात्य झांपडप्रभू, राजदेव पंडित आणि खजिनदार अनंत प्रभू यांची नावे कोरली आहेत. यासंबंधी बॉम्बे गॅझिटियर खंड १मध्ये पंडित इंद्रजी यांनी लेख प्रसिद्ध केला आहे. हा शिलालेख म्हणजे राजाज्ञा होती. या आज्ञेचा अथवा नियमांचा भंग करणाऱ्यांसाठी गर्दभ शापवाणी (स्त्री आणि गाढव मैथुन शिल्प)चा धाक घालण्यात आला आहे. याचा नेमका अर्थ स्थानिक ग्रामस्थांना माहीत नसल्यामुळे या शिळेला स्पर्श झाल्यास गावावर संकट येईल, अशी त्यांना भीती वाटत होती. बाबू वाकडे यांच्या शेतात पडलेल्या शिलालेखाचे भाषांतर ठाण्याचे प्राच्यविद्या अभ्यासक व कोकण इतिहास परिषदेचे संस्थापक अध्यक्ष डॉ. दाऊद दळवी यांनी 'असे घडले ठाणे' या त्यांच्या पुस्तकात प्रसिद्ध केले होते. सातशे- आठशे वर्षे ऊन, वारा, पाऊस झेलीत शेतात पडलेली, महसुलासंबंधी ऐतिहासिक महत्त्व असलेली शिळा सुरक्षित स्थळी हलवावी, असे डॉ. दळवी यांनी सुचवताच गावावर कोप होईल म्हणून गावकऱ्यांनी विरोध केला. गावकऱ्यांचे प्रबोधन करणे आवश्यक होते. दरम्यान काही वर्षे गेली. एका व्यासपीठावर जिल्हाधिकारी जऱ्हाडसाहेब आणि डॉ. दळवी एकत्र आल्यावर शिलालेखाबाबत दोघांत चर्चा झाली आणि राज्य सरकारच्या अखत्यारित चौधरपाड्यातील शिलालेख जिल्हाधिकारी कार्यालयासमोर स्थापन करण्याच्या हालचाली सुरू झाल्या.

२९ जून २०१२ला जिल्हाधिकारी साहेबांना पत्र लिहिले. पुरातत्त्व विभागाशी चर्चा झाली. १७ जुलै २०१२ला विलास वाहणे, तांत्रिक सहाय्यक, पुरातत्त्व विभाग, मुंबई आणि पुरातत्त्व विभागाचा कॅमेरामन-छायाचित्रकार पासलकर, भिवंडीचे तहसीलदार दौडकर, पोलिस निरीक्षक, पडघा पोलिस ठाण्याचे मंडळ अधिकारी, भिवंडीचे तलाठी, लोणाडचे सरपंच, पोलिस पाटील आणि ग्रामस्थ व मी स्वत: बाबू वाकडेच्या शेतात जाऊन शिलालेखाची पाहणी केली. मी आणि पासलकरांनी त्याची छायाचित्रे काढली, मग बाबू वाकडे यांच्या घरातच सभा घेऊन या शिलालेखाचे जतन संवर्धन करणे आवश्यक असून ते योग्य जागी हलविली जाईल, या संबंधीची ग्रामस्थांना माहिती दिली आणि पंचनाम्यावर सर्वांच्या सह्या घेण्यात आल्या. आणि अचानक १ ऑगस्ट २०१२ ला जिल्हाधिकारी साहेबांची बदली झाली. जिल्हाधिकारी कार्यालयाच्या मुख्य प्रवेशद्वारासमोरील भिंतीलगत जिथे शिलालेख उभारायचा होता, तिथे पाया खोदण्यात आला होता. दक्षिण प्रांतातून आलेल्या नवीन जिल्हाधिकाऱ्यांना ठाण्याच्या इतिहासाशी काही देणे घेणे नव्हते. त्यामुळे शिलालेखाची स्थापना रखडली. दरम्यान पुलाखालून बरेच पाणी वाहून गेले. चौधरपाड्यातील ग्रामस्थ आता जागृत झाले होते. बाबू वाकडे यांच्या घराण्यातील कृष्णा वाकडे हे भिवंडी तहसील कार्यालयात लिपीक आहेत. त्यांनी ग्रुप ग्राम पंचायत आणि वारकरी संप्रदाय यांच्या पुढाकाराने महाशिवरात्रीला २०१४ रोजी रामेश्वर मंदिराजवळ शिलालेखाची साग्रसंगीत पूजा करून लोकांना दिसेल असा लोखंडी जाळीआड सुरक्षित आणून ठेवला आहे. मागे मार्बलवर डॉ. दाऊद दळवी यांनी भाषांतर केलेला लेख असून ग्रामस्थ, पर्यटक आणि इतिहास अभ्यासक यांना माहिती मिळण्याची सोय झाली आहे. असे गावागावांतील ग्रामस्थांनी मनावर घेतले तर स्थानिक इतिहासाला बळकटी येईल. आपल्या अवतीभोवती असलेल्या ऐतिहासिक वास्तू, मंदिर, मूर्तीशिल्पांचे जतन संवर्धन करण्याचा आदर्श चौधरपाडा ग्रामस्थांनी समोर ठेवला आहे. त्याचे कौतुक व्हायला हवे.